HÜCRE BÖLÜNMELERİ VE ÜREME

• Bölünme büyüme ve gelişme için kaçınılmazdır.

• Hücre bölünmesinde sitoplazma – çekirdek oranının etkili olduğunu göstermiş.Hiçbir hücre sınırsız şekilde büyümez. Hücrenin boyutu, hücre bölünmesine yol açan önemli etkenlerden biridir.

• Büyüme süreci içinde hücrenin hem hacmi hem de yüzeyi artar.Hücreyi bir küre olarak kabul edersek, hücre büyürken hacmi yarıçapın küpü (r³), yüzeyi yarı­çapın karesi (r²) oranında büyür.
• Hücre zarının yüzeyi, hücre için gerekli oranda madde alışverişini sağlayamaz. Hücre, birim hacme düşen yüzeyini artırmak için bölünür.Hücre büyümesi sırasında sitoplazma hacimce artarken çekirdek büyüklüğü ve sayısı değişmez.
• Hücre sitoplazmasının her tarafında yönetici etkisi olan çekirdeğin, sitoplazma büyümesi sonucu yö­netici etkisi zayıflar.Hücre, çekirdeğin sitoplazmadaki genetik dene­tim alanını korumak için bölünür.

• Amipte yapılan kontrollü deneyde,hücre bölünmesinde sitoplazma- çekirdek oranının etkili olduğu gösterilmiş..

Deney:Gelişmesini tamamlamamış bir amip sitoplazması ,birkaç ay süreyle yenilenmeye fırsat verilmeden kesilmiş.Bu zaman içersinde amip hiç bölünmemiştir.

Bu süre içinde deney kontrolü için; dokunulmayan amip,büyümeye devam etmiş ve 68 defa bölünmüştür.

Deney:Sitoplazmanın kenini tamir belli bir büyüklüğe eiştiği anda kesilmesi, amibin bölünmesini engellemiştir.Çekirdek ile sitoplazma arasındaki oran belli bir sınırı aşıldıktan sonra ,hücrenin içinde bölünme emri verilir ve bu emir verildikten sonra sitoplazmanın kesilmesi bile bölünmeyi durduramaz. Bölünmenin kontrolü sitoplazmanın kontrolünde  olsaydı,sitoplazma kesildikten sonra bölünmemeliydi.

• Hücre bölünme emirini veren merkez ‘çekirdek’ olduğu anlaşılmış.

• Çok hücreli canlılarda hücreler bağımsız değidir. Bölünme de organizmanın kontrolündedir.Organizmada bağımsız bölünme gösteren hücreler,organizmanın kontrolünden çıkıtığı için zararlı olurlar.Böyle kontrolsüz hücre bölünmelerine kanserli doku hücrelerinde rastlanır.

Hücre Bölünmesinin Yararları:

• Çok hücreli organizmalar, doku ve organ sistem­lerinin büyümesini, yıpranan kısımlarının onarıl­masını mitoz hücre bölünmesiyle sağlar.
• Ökaryot bir hücrelilerde çoğalma (üreme), mitoz hücre bölünmesiyle sağlanır.
• Çok hücrelilerin eşeyli üreyebilmesi için gerekli olan üreme hücreleri (gametler) mayoz hücre bö­lünmesi sonucu oluşur.

Hücre Bölünmesinin Hızı

• Hücre bölünmesi çekirdek tarafından yönetilen programlı ve kontrollü bir işlemdir.

Hücre bölünmesinin hızı, bölünecek hücrenin:

• Yaşamsal özelliklerine
• Yaptığı işe
• Bulunduğu dokuya
• Bulunduğu canlıya göre değişir

Hücrenin Yaşam Döngüsü

• Hücrede bir bölünmenin bitiminden öteki bölün­menin bitimine kadar geçen evreye hücrenin yaşam döngüsü denir.
• Hücrenin yaşam döngüsü; G1, S, G2 ve bölünme olmak üzere 4 evrede incelenir

Hücrenin yaşam döngüsündeki evreler: 

G₁ evresi:

• Bölünme sonucu oluşan hücreler çok küçüktür.
•  Bu dönemde RNA ve protein sentezi hızlıdır.
• DNA sentezi yapılmaz.

S evresi:

• DNA sentezinin (eşlenmesinin) yapıldığı evredir.
• Bu fazın sonunda her kromozom birbirine bağlı iki eş kromatitten oluşur.

G₂ evresi: 

• Bazı enzim ve proteinlerin sentezi devam eder.

• Hücre bölünmesi dışında pek çok etkinliğin gerçekleştiği, G1, S ve G2 evrelerinin tamamına "interfaz" denir.

Bölünme Çeşitleri

Mitoz

Mayoz

MİTOZ BÖLÜNME

• Mitoz bölünme tek hücrelilerde çoğalmayı,
• Çok hücrelilerde büyümeyi ve onarımı sağlar.
• Genel olarak vücut hücrelerinde görülür.
• Bir hücreden, bir mitoz bölünme sonucu kalıtsal yapısı aynı olan iki hücre oluşur.
• Mitoz bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromo­zom sayısı ana hücre ile aynıdır.
• 2n kromozomlu hücreden mitoz bölünme sonucu yine 2n kromo­zomlu hücreler oluşur.
• n kromozomlu bir hücrenin mitoz bölünmesi sonucu yine n kromozomlu hüc­reler oluşur.

Mitoz Bölünme Evreleri:

• Mitoz bölünme kendi içinde iki evrede incelenir.

1. Çekirdek bölünmesi (karyokinez)
2. Sitoplazma bölünmesi (sitokinez)  

1.Çekirdek Bölünmesi (Karyakinez)

• Bitki ve hayvan hücrelerinde benzer şekilde ger­çekleşir.
• Ancak hayvan hücrelerinde sentrioller bu­lunduğu halde, gelişmiş bitki hücrelerinde sentrioller bulunmaz.
• Karyokinez kesintisiz bir dizi olayolmasına rağmen, incelemeyi kolaylaştırmak amacıyla dört evrede incelenir.

1. Profaz
2. Metafaz
3. Anafaz
4. Telofaz

Profaz

• Mitozun ilk evresidir. İnterfazda kendini eşlemiş olan kromatin iplik kı­salıp kalınlaşarak kromozomu oluşturmaya başlar. 
• Çekirdek zarı ve çekirdekçik erimeye başlar.
• Hayvan hücrelerinde sentrioller zıt kutuplara doğ­ru çekilir. İğ iplikleri oluşur.

Metafaz:

• Kromozomlar sentromer bölgelerinden iğ iplikleri­ne bağlanır.
• Hücrenin merkezine (ekvator düz­lemine) doğru hareket eder
• Ekvator düzlemin­de yan yana dizilirler.

Anafaz:

• Kromatitleri birbirine bağlayan sentromer bölünür
• Kardeş kromatitler birbirinden ayrılır
• Hücrenin zıt kutuplarına.doğru hareket etmeye başlar.

Telofaz:

• Kromozomlar yeniden kromatin ağ oluşturmaya başlar.
• İğ iplikleri kaybolur.
• Çekirdek zarı ve çekirdekçik oluşur.

2.Sitoplazma Bölünmesi (Sitokinez)

• Çoğu kez telofaz sırasında başlayabilir.
• Bitki ve hayvan hücrelerinde farklı biçimde gerçekleşir.
• Hayvan hücrelerinde, sitoplazma, ana hücrenin ekvator düzleminde, çevreden merkeze doğru boğumlanmasıyla bölünür.
• Bitki hücrelerinde selüloz çeper nedeniyle bo­ğumlanma olmaz. Sitoplazma, merkezden çevre­ye doğru, hücre plağı (orta lamel) denen özel bir yapı aracılığı ile bölünür.
• Sonuçta kalıtsal yapısı birbirinin aynısı olan iki hücre oluşur.

MAYOZ BÖLÜNME

• Mayoz bölünme daha çok üreme ana hücrelerin de gerçekleşir.
• Bölünme sonucu bir hücreden dört hücre oluşur.
• İki ayrı hücre bölünmesi olayından meydana gelir, Fakat kromozomlar kendini bir kez eşler.
• Mayoz bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom sayısı ana hücrenin yarısı kadardır.
• 2n kromozomlu ana hücreden n kromozomlu 4 hücre (gamet) oluşur
• Mayoz bölünme sonucu oluşan dört yavru hücrenin de kalıtsal yapısı(genlerinin niteliği)genellikle birbirinden farklıdır.
• Mayoz sonucu oluşan yavru hücreler tekrar mayoz bölünme geçiremezler
• Mayoz bölünmede krossing-over ve homolog kromozomların bağımsız dağılımı kalıtsal çeşitliliğe neden olur.
• Mayoz bölünme öncesinde de mitoz bölünme öncesinde olduğu gibi bir interfaz evresi vardır

Bu evrede:

• DNA eşlenir ve kardeş kromatitler oluşturulur
• Hayvan hücrelerinde sentrioller bölünür
• Protein ve  ATP sentezi yapılır.

Mayoz Bölünme Evreleri birbirini izleyen iki bölünmeyi kapsar

Mayoz1:    Profaz1, Metafaz1, Anafaz1, Telofaz1

Mayoz 2:  Profaz 2, Metafaz 2, Anafaz 2, Telofaz 2         

Mayoz I:

• İnterfazı vardır.
• DNA bu evrede eşlenir. 

Profaz 1:

• Kromatin ağ kısalıp kalınlaşarak kromozom halini almaya başlar.
• Homolog kromozomlar yanyana gelip birbirine sarılarak sinapsis yapar.
• Eşlenmiş homolog kromozomların yanyana gele­rek oluşturduğu 4 kromatitli yapıya tetrat denir.
• Tetrat sayısı, bölünme sonucu oluşan hücrelerin kromozom  sayısına eşittir.
• Kardeş olmayan kromatitlerden ikisinde kırılmalar olabilir ve kırılan parçalar birbiriyle yer değişimi yapabilir. Bu parça değişimi olayına krossing­over denir.

• Krossing-over kromozomdaki gen dizilişini değiştirdiği  için kalıtsal çeşitliliği artıran bir olaydır.
• Profaz evresinde krossing-over olayı gerçekleştik­ten sonra:

Çekirdek zarı ve çekirdekçik erir.

İğ iplikleri oluşur.

Hayvan hücrelerinde sentrioller zıt kutuplara çe­kilir.

Metafaz 1

• Tetratları oluşturan kromozomlar iğ ipliklerine bağ­lanarak hücrenin ekvator düzleminde sıralanırlar.

Anafaz 1

• Tetratları oluşturan homolog kromozom çiftleri bir­birinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına doğru ilerler.
• Homolog kromozomların bağımsız dağılı­mına bağlı olarak kalıtsal çeşitlilik ortaya çıkar.

Telofaz 1

• Kutuplara çekilen kromozomların etrafında çekir­dek zarı oluşur.
• Sitoplazma bölünmeye başlar

Sitoplazma bölünmesi:

• Sitoplazma bölünür.
• 2n 'kromozomlu bir hücreden n kromozomlu,
• Genetik yapısı birbirinden farklı olabilen iki hücre oluşur.

İnterkinez:

Bu safhada mayoz I  sonucu oluşan iki yavru hücre mayoz II’ye hazırlanır.

DNA replikasyonu yoktur.

Mayoz 2

• Bu evrede DNA eşlenmesi yoktur. Sadece sentriol eş­lenmesi olur.
• İnterfaz safhası yoktur.DNA kendisini eşlemez,ancak sentrozomlar kendini eşler.
• Mayoz 2 mayorz 1’ den daha kısadır

Profaz II:

• Çekirdek zarı kaybolur.
• Kromozomlar belirginleşir.
• İğ iplikleri oluşur.
• Sentrioller zıt kutuplara çekilir (hayvan hücrele­rinde).

Metafaz II:

• Çift kromatitli kromozomlar iğ ipliklerine bağlana­rak hücrenin ekvator düzleminde yanyana sırala­nır.

Anafaz II:

• Kromozomları oluşturan kromatitler birbirinden ayrılıp, zıt kutuplara doğru ilerler.

Telofaz II:

• Sitoplazma bölünmeye başlar.
• Çekirdek zarı ve çekirdekçik yeniden oluşur.

Sitoplazma Bölünmesi:

• Sitoplazma bölünür, sonuçta n kromozomlu dört tane üreme hücresi oluşur.
• Mayoz bölünme hem dişi hem de erkeklerde mey­dana gelir.

• Erkek bireydeki sperm oluşumunu sağ­layan mayoz bölünmeye spermatogenez,
• Dişi bi­reydeki yumurta oluşumunu sağlayan mayoz bö­lünmeye oogenez denir.

SPERMATOGENZE

OOGENEZ

Mayoz Bölünmede Ayrılmama:

• Mayoz bölünmenin I. ya da II. anafaz evresinde gerçekleşir.
• Birbirinden ayrılıp farklı hücrelere git­mesi gereken kromozomlar, birbirinden ayrılma­dan aynı hücreye gider.
• Ayrılmama sonucu normalden çok (n + 1, n + 2) ya da normalden az (n - 1, n - 2) kromozomlu gametler oluşur.
• Ayrılmama sonucu oluşan fazla ya da eksik kro­mozomlu gametler, normal sayıda kromozom bu­lunduran gametle döllenirse oluşan zigot, kro­mozom sayısı anormalliği gösterir.

İnsanda Ayrılmama ve Sonuçları:

Anafaz evresinde ayrılmayan kromozomlar, oto­zom ya da gonozom olabilir.

Otozomlarda Ayrılmama

Genellikle 21. kromozom çiftinin ayrılmaması so­nucu (n + 1) ve (n -1) kromozomlu gametler oluşur.

(n + 1) kromozomlu gamet, normal bir gametle dölle­nirse, oluşan zigotta, 21. kromozomdan üç tane bulu­nur.Bu zigottan (2n + 1) gelişen birey Down sendromu (mongolizm) gösterir.

Gonozomlarda Ayrılmama

Mayoz bölünme sırasında cinsiyet kromozomla­rında (gonozomlarda) da ayrılmama olabilir.

Sonuçta gonozomu eksik ya da gonozomu fazla gametler olu­şur.

 Bu gametlerin normal gametlerle döllenmesi sonucu oluşan zigotlardan gelişen bireyler de gono­zom yönünden kusurlu olur

Denetimsiz Hücre Bölünmeleri

• Mitoz hücre bölünmesi programının bozularak hücrelerin kontrolsüz biçimde bölünmeye başlaması kanser  denir.
• Denetimsiz şekilde, çok hızlı olarak bölünürler.
• Birbirlerini tanırlar ama birbirlerine çok az tutunur­Iar, bu nedenle kan yada lenf yoluyla vücuda ya­yılırlar.
• Karbonhidratları 0₂'siz olarak yıkarlar.
• DNA ve RNA miktarları dengesiz şekilde artar.

CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME

• Canlıların soylarını devam ettirmek amacıyla kendine benzeyen bireyler meydana getirmesine üreme denir
• Üremenin birimi ve taşıyıcısı hücrelerdir. Üremeyi sağlayan hücreler üreme organlarında oluşur. Üreme organlarına gonat denir.

Üreme olayı  ile:

Birey sayısı artar

Türün devamı sağlanır.

Türün taşıdığı kalıtsal özelliklerin dölden döle korunması sağlanır.

• Canlılarda iki temel üreme biçimi görülür.

1. Eşeysiz Üreme
2. Eşeyli Üreme    

1.EŞEYSİZ ÜREME:

• En ilkel üreme şeklidir.
• Tek hücreli ve çok hücreli canlı türlerinde görülür.
• Bir organizmadan ayrılan hücre veya hücre grubunun döllenme olmadan yeni bireyler oluşturmasına eşeysiz üreme denir.
• Oluşan bireyler, kalıtsal özellik bakımından hem birbirleri ile hem de ata canlı ile aynıdır. Böyle döl topluluğuna klon denir.
• Türde çeşitliliğe sebep olmadığından, evrim hızları yavaştır.
• Arı döller korunur. Bireyler arasında kalıtsal değişikliği sağlayan tek olay mutasyonlardır.
• Oğul döller genelde mitoz bölünme sonucu oluşur.

Eşeysiz  Üreme Çeşitleri:

1. Bölünerek Üreme
2. Tomurcuklanarak  Üreme
3. Sporla Üreme
4. Regenerasyon
5. Vejetatif  Üreme

1.Bölünerek Üreme:

• Görüldüğü bazı canlılar

Bakterilerde

Mavi-yeşil alglerde

Bazı protistlerde (Tek hücreliler)

Amip

Öglena

Paramesyum 

• Belli bir büyüklüğe gelen tek hücreli canlı, bölünerek aynı kalıtsal özellikte iki canlı oluşur.
• Eşeysiz üremenin en basit biçimi.
• Hücre mitozla bölünür. Genetik özellikler oluşan hücrelerde aynıdır. Fakat hücre büyüklükleri farklı olabilir.

• Bazı canlılar kısa sürede bölünerek çok sayıda bireyler oluşturur.Örneğin bakteriler uygun şartlarda 20 dakikada bir bölünerek çoğalır.(Geometrik artış olur  2,4,8,16….gibi

2.Tomurcuklanarak  Üreme

• Organizmanın herhangi bir yerinden mitozla oluşan tomurcuk veya tomurcuklar gelişerek yeni birey veya bireyleri oluşturur.
• Tomurcuk sayısı ortam koşullarına bağlıdır.
• Bu tip üremede bireyler ana canlıdan ayrılarak  bağımsız yaşar veya ana canlıya bağlı kalarak koloni oluşturabilir.
• Görülen canlılara örnekler.

Sünger

Hidra

Bira mayası 

• Göz yaşı  bitkisi gibi bazı bitkilerde üremeyi yapraklar sağlar.Ana bitki yaprağın kenarından meydana gelen tomurcuklardan küçük bitkicikler meydana gelişir.Bu bitkiler ,ana yapraktan ayrılır toprağa düşer ve kökleriyle toprağa tutunarak yeni bir bitki oluşur.

3.Sporla Üreme:                                                                         

• Sporlar mayoz bölünme ile oluşmuştur.
• Ortam koşullarına dayanıklı hücrelerdir.
• Bu hücreler, uygun koşullarda döllenmeksizin gelişerek  yeni bireyler oluşturur.
• Monoploid ( Haploid) bireylerdir.
• Su yosunlarında sporlar kamçılı ve hareketlidir. Bunlara zoospor adı verilir.
• Bakteri sporlarına “endospor”,mantar sporlarına “ekzospor” denir.
• Sporlu üremenin görüldüğü canlılara örnek.
• Bazı  tek hücrelilerde (Sıtma plazmodyumu)

Mantarlarda

Su yosunlarında

Tohumsuz bitkilerde (Kara yosunları ve Eğrelti otları)

KARA YOSUNUN DA SPORLA ÜREME

EĞRELTİ OTUNDA SPORLA ÜREME

Sporla üremeye örnek:

• Sıtma paraziti Plasmodium  (plazmodyum)
• Plazmodyum; yaşam devrini insan ve anofel cinsi sivri sineğin dişisinde tamamlar.
• İnsan kanında eşeysiz,anofelde eşeyli üreme yapar.
• Eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini izlemesi şeklinde olan üremeye  döl almaşı (metagenez) denir.
• Sivrisinek insana ısırmasıyla plazmodyum insanın kan dolaşımına katılır.
• Kemik iliği, karaciğer ve dalakta çoğaldıktan sonra kana döner alyuvara girer.
• Plazmodyum sporu büyür amip şeklini alır şizonta dönüşür. Alyuvar içindeki şizont, bölünmelerle çok sayıda çekirdek oluşturur.
• Oluşan her çekirdeğin etrafında bir miktar sitoplazma toplanır merozoitler  meydana gelir. Merozoitlerin sayısı arttıkça şişen alyuvarlar patlar.
• Plazmaya dağılan merozoitlerin  her biri yeni bir alyuvara girer,aynı olaylar yeni alyuvarda tekrarlanır.
• Bazı merozoitler dişi ve erkek gamet şeklini alır. Böylece plazmodyum insandaki yaşam devrini tamamlamış olur (eşeysiz üreme)
• Çok sayıda alyuvarın parçalanmasıyla insanda üşüme,ateş ve titreme şeklinde sıtma nöbetleri görülür.
• Bu hastayı başka bir anofel dişisi ısırırsa, insan kanındaki merozoitlerin bir kısmı ve gametler sivri sineğin sindirim sistemine geçer. Burada erkek ve dişi gamet birleşerek zigot oluşur.Bu şekildeki  eşeyli üremeye gametogoni denir.
• Zigotlar bağırsak epiteline yerleşir ve mayozla bölünerek sporları meydana getirir.Bu üreme şekline de sporogoni denir.
• Sporların büyük kısmı sivri sineğin tükrük bezlerine taşınır ve orada birikir.Sivrisineğin  insanı ısırmasıyla olay tekrarlanır.
• Plazmodyumun sivrisinekteki faaliyetleri sırasında sivri sinekte herhangi bir hastalık görülmez.

4.Regenerasyon:

• Sadece hayvanlarda görülür.
• Eşeyli üreyen canlılardan,kopan parçalardan yeni yavru oluşur.
• Kopan parça eksik kısımlarını tamamlayarak yeni canlıyı oluştururlar.
• Kertenkelenin kopan kuyruğunu tamamlaması regenerasyondur. Fakat bir üreme değildir.

Örnek canlılar:

Planarya

Deniz yıldızı

Toprak solucanı

5.Vejetatif  Üreme

Planarya

Hidra

Toprak solucanı

Bitkiler

• Genellikle yüksek yapılı bitkilerde görülür. Yenilenme (rejenerazsyona) dayalı eşeysiz üreme şeklidir.
• Ana bitkiden ayrılan bir kısmın veya bir tomurcuğun gelişmesiyle  meydana gelir.(Örnek :Begonya bitkisinde bir dalı nemli bir toprak üstüne bırakılırsa kök ve sürgün salar yeni begonyayı oluşturur.)
• Kalıtsal olarak ataya benzeyen bireyler elde edilir.Tohumla üremeye göre daha kısa sürede gerçekleşir.

Örnek: Çileğin sürünücü gövdesinden bir çok çilek bitkisinin oluşması (ston gövde)

Bitkilerde bazı vejatatif  üreme çeşitleri:

Sürünücü gövde

Rizom ile üreme

Çelikle üreme

Gövde yumruları ile üreme

Sürünücü gövde

• Ana bitkiden oluşan bazı yapılar (sürünücü gövde ,stolon) görev alır, gövde görevini görürler. Toprak üzerinde veya altında belli aralıklarla kök salar yeni bitkiyi oluşturur.
• En bilinen örneği gövde ile çoğalmaya çilek bitkisi,
• Stolon ile çoğalmaya ayrık otu.

Rizom ile üreme:

• Rizomlar ;kalın ,kök şeklinde gövde uzantılarıdır.
• Gövdenin en alt ucundan gelişmeye başlar,yer altında uzamaya devam eder.uygun bir ortamda yeni bitki oluşturur.
• Soğan, zambak,lale,muz gibi bitkikerde üreme bu şekilde. Muz bitkisinde tohum yoktur,uzantıları kesilir tekrar dikilirse sık sulanınca muz bitkisi oluşur.

Çelikle üreme:

• Ağaçların dallarından  kesilen ve çelik denilen çubuklarla yapılır.
• Nemli toprakta çubuklardan daldırma yöntemi ile yada suda bekletilir,köklendirilerek yeni bitkiler elde edilir.
• Dallardan ve ana bitkinin köklerden de çelik yapılır.
• Söğüt,kavak,erik,asma ,ayva,incir gibi bitkiler bu şekilde ürer.

Daldırma ile üretim:Ana bitkinin bir dalı,ana bitkiden ayrılmadan yalnız uçları hava ve ışık alacak şekilde bükülüp toprağa gömülür.Gömülen kısım köklenince ana bitkiden ayrılır yeni bitki elde edilir.Güç köklenen ve tohumla üretimi güç olan bitkilerin üretiminde kullanılr.(Portakal,mandalina,fındık,asma,böğürtlen,ahu dudu…)

Söğüt, asma, gül dallarının köklendirilmesiyle (çelikleme) yeni bireylerin oluşturulması.

Gövde yumruları ile üreme:

• Patates gibi birçok bitkide görülür.
• Yeni bitkinin oluşması için yumrular da göz adında üreme bölgelerinin olması gerekli.. 

2.EŞEYLİ ÜREME:

• Eşeyli üremede oluşan canlıların iki atası bulunur.
• Aynı türün erkek ve dişi üreme hücrelerinin (gamet) birleşmesiyle oluşur.
• Ataların her birinin farklı genetik yapıda gametleri vardır. Meydana gelen oğul birey hem ana hem babasının kalıtsal özelliklerini alırlar.
• Eşeyli üreyen canlılarda evrimleşme hızı yüksektir.
• Eşeyli üremede temel iki olay vardır.

Mayoz bölünme:Gametlerin oluşması sırasında görülür.Kromozom sayısı yarıya iner.Krosingover (parça değişimi ) olayı ile homolog kromozomlar arasında gen alışverişi olduğu için eşeyli üremeye üstünlük sağlar.

Döllenme :Dişi ve erkek gametler birleşerek zigotu oluşturur.Zigot iki atanın özeliklerini taşır.

Eşeyli Üremenin Temel Özellikleri:

Mayoz hücre bölünmesi  ve döllenme olaylarını kapsar.

Tür içinde çeşitliliğin ortaya çıkmasını sağlar.

Türlere ait kalıtsal özellikler korunur.

Eşeyli üreme yapan çok hücreli canlılarda üreme hücrelerini oluşturan dişi ve erkek üreme organları geliştirir

İzogamet:

• Büyüklük ve dış görünüş bakımından benzer gametlerle yapılan eşeyli üreme.
• İzogametlerin birleşmesiyle gerçekleşen eşeyli üremeye izogami denir.
• Bazı su yosunlarında görülür.

Heterogamet

Anizogamet:

• Büyüklük ve dış görünüş bakımından farklılık gösteren gametlerle yapılan eşeyli üreme.
• Heterogametlerin birleşmesiyle gerçekleşen eşeyli üremeye  anizogami denir.
• Bazı alg ve mantarlar da görülür.

Oogamet:

• Anizogamiden farklı olarak gametler arasındaki fark oldukça fazladır.
• Yumurta; çok büyük,bol sitoplazmalı ve hareketsiz  Sperm;çok küçük,az sitoplazmalı,kamçılı ve hareketli.
• Oogametlerin birleşmesiyle gerçekleşen eşeyli üremeye oogami denir.
• Hayvanlarda ve gelişmiş bitkilerde görülür.

CANLILARDA GÖRÜLEN FARKLI ÜREME ŞEKİLLERİ:

KONJUGASYON:

• Kalıtsal özellikleri farklı iki hücre yan yana gelerek sitoplazmik köprü oluşturarak kalıtsal madde alış-verişi yapmasıdır.
• Kalıtsal çeşitlilik sağladığı için eşeyli üreme kabul edilir.
• Gamet oluşumu ve döllenme yoktur.
• Görülen canlılara örnek:

Bakteriler

Paremecium

Su yosunları

BAKTERİDE KONJUGASYON

HERMAFRODİTLİK (Ersellik):

• Erkek ve dişi gametler aynı bireyde oluşur. Vücudunda hem dişi hem erkek organ bulunur.
• Bu canlılara hermafrodit (erselik)canlılar denir. Üremelerine de hermafroditizm denir.
• Hermafrodit canlıların bazıları kendi kendini dölleyebilir (Tenyalar). Bazılarında erkek ve dişi gametler farklı zamanlarda olgunlaşır. Canlı kendi kendini dölleyemez.
• Görülen canlılara örnek:

Toprak solucanı

Bağırsak parazitleri

İstiridyeler

Çiçekli bitkilerin çoğu

PARTENOGENEZ

• Dişi üreme hücresi olan yumurtadan(n) veya yumurta ana hücresinden(2n) döllenme olmadan yeni birey oluşmasıdır.

• Eşeyli üremenin değişikliğe uğrayarak meydana getirdiği eşeysiz üremedir.

• Bal arısı,yaban arısı,su piresi,karınca,yaprak bitleri... gibi canlılarda görülür.

Bal Arılarında Partenogenez :

• Arı kovanlarında ,kraliçe,işçi ve erkek arı olarak üç tip arı bulunur.
• Kraliçe arı yumurtlama özelliğine sahiptir.
• Kraliçe arı erkek arı ile yaşamında bir kez çiftleşir ve ondan spermleri alır vücudundaki sperm kesesinde depolar.
• Yumurtlayacağı zaman sperm kesesinin ağzı açılırsa, yumurta döllenir ve 2n kromozomlu zigot oluşur. Bu zigotlar gelişerek dişi arıyı oluşturur.
• Dişi arılardan balla ve polenle beslenenler işçi arı olur. İşçi arıların üreme organları gelişmez kısırdır.
• Arı sütüyle beslenenler kraliçe olur.(Modifikasyon)

• Kraliçe arı yumurtlayacağı zaman sperm kesesinin ağzı açılmazsa yumurta (n) döllenmeden dışarı atılır.
• Döllenmemiş yumurtaların mitoz bölünmeleri sonucu (n) kromozomlu erkek arılar oluşur. Bu üremeye “partenogenez” denir.
• Erkek arının vücut hücreleri monoploid (n) kromozomlu olduğu için erkek arılar mayoz geçiremez. Spermleri mitoz bölünme sonucu oluşur.

ARILARDA PARTENOGENEZ 

METAGENEZLE (DÖL DEĞİŞİMİ)

• Eşeyli ve eşeysiz üremenin düzenli olarak birbirini takip etmesine metagenez denir.
• Sıtma mikrobu ,sölentereler ve çiçeksiz  bitkilerde görülür.
• Diploid ve haploid olmak üzere iki ever vardır.
• Diploid evresi, haploid evresinden uzun olan canlılar evrimsel açıdan gelişmiş canlılardır.
• Görülen canlı gruplarına örnekler:

Sıtma Paraziti (Plazmodium malaria)  Metagenez:

Karayosununda metagenez

Eğrelti Otunda Metagenez:

Bu üremede görülen başlıca yapılar:

• Gametofit:

Mitozla gametleri oluşturur.

Eşeysiz üremeyle oluşur.

“n” kromozomludur.

• Sporofit:

Mayozla sporları meydana getirir.

Eşeyli üremeyle meydana getirilir.

“2n” kromozomludur  

BİTKİLERDE ÜREME :

ÇİÇEKSİZ BİTKİLERDE ÜREME:

• Çoğunlukla gerçek kök,gövde ve yaprağı olmayan tali bitkilerdir.
• Tohum ve meyve oluşturmazlar.
• Bu canlıların üremesinde hem sporla hem de gametle olması bakımından diğerlerinden farklıdır.
• Genelde metagenez ile üreme görülür.

Bu grupta yer alan canlılara örnek.

Suyosunları (alg)

Kara yosunları

Ciğer otları

At kuyrukları

Eğrelti otları

• Eşeyli üreyen canlıların hepsinin hayat devrinde haploid (n) ve diploid (2n) evreler vardır.Bunlar birbirini izler ancak bazı türlerde haploid evre baskın olup diploid evre yalnız zigotta görülür.
• Canlıların büyük çoğunluğunda diploid (2n) evre baskındır,gametler haploiddir(n).
• Bazı canlılarda haploid (n) ve diploid(2n) evrelerin ikiside belirgindir,bunlar metagenezle üreyen canlılardır.

Suyosununda metagenez:

• Su yosunlarında “n” kromozomlu bitki mitozla gametleri oluşturur.
• Gametler döllenir zigotu oluşturur.
• Zigot mayoz bölünmeyle zoosporları,zoosporlar mitozla gelişerek “n” kromozomlu bitkiyi oluşturur.
• Eşeyli üreme izogami,eşeysiz üremesi sporogami şeklinde olur.
• Su yosununa örnek ulva adlı su yosunu verilebilir.

Karayosununda metagenez:

• Diploid evre su yosunlarına göre biraz daha uzundur.
• Dişi gametofite Arkegonyum,Erkek gametofite Anteridyum denir.

• 2n kromozomlu sporofit,mayoz bölünme ile sporları oluşturur.
• Sporlar uygun bir ortamda çimlenir,dişi ve erkek gametofitler oluşur.
• Gametofitler (n) kronozomludur. Bunlar mitoz geçirerek gametleri oluşturur.
• Bu gametler döllenir yeniden sporofit döl oluşur.

• Kara yosunlarının yaprakları “n “kromozomludur.
• Döllenme dişi gametofitin  üzerinde oluşur.Zigotun gelişmesiyle oluşan diploit bölüm daima haploit  bölüme bağlıdır.

Eğrelti Otunda Metagenez:

• Eğrelti otları damarlı çiçeksiz bitkilerdir.
• Hayat devirleri diploit evre (sporofit evre) ve haploit evre (gametofit evre) olmak üzere iki dölde tamamlanır.
• Eğreltilerde diploit evre zigotun oluşumu ile başlar. Başlangıçta zigot (sporofit döl), gametofit üzerinde parazit olarak büyür, kısa bir süre sonra bağımsız genç eğrelti (sporofit) halini alır. Rizomları ile toprağa bağlanarak gelişimlerini sürdürür.
• Belirli olgunluğa ulaşan eğreltilerin bileşik yapraklarının alt yüzeyinde koyu kahverengi spor keseleri gelişir (sporangiyum).
• Spor keselerindeki spor ana hücreleri mayoz bölünerek sporları oluşturur. Olgun sporlar,spor kesesinin parçalanmasıyla çevreye dağılır.Böylece sporofit evre (diploit evre) biter, gametofit evre (haploid evre) başlar.
• Uygun koşullarda sporlar çimlenerek gametofit (protal) meydana gelir.Yeşil gametofitler rizomları ile toprağa tutunur nemli ve gölgeli yerlerde büyür.
• Gametofitin su içinde kalan alt bölgesinde erkek (Anteridyum) ve dişi (Arkegonyum) eşey organları oluşur.
• Dişi organ olgunlaşır mitozla tek bir tek bir yumurta hücresi oluşturur.
• Erkek organ olgunlaşınca mitozla çok sayıda kamçılı sperm oluşturur.
• Spermler suda hareket ederek dişi organa ulaşır, yumurtayı döller ve 2n kromozomlu zigot (sporofit döl) oluşur. Böylece haploit evre son bulur.Tekrar diploit evre  başlar.
• Eğrelti otlarında esas bitki sporofittir (2n).Sporofit bitki önce gametofite bağımlıdır.sonra bağımsız kalır.

ÇİÇEKLİ BİTKİLERDE ÜREME:

• Gerçek kök ,gövde, yaprak ve çiçeği olan bitkilerdir.
• Çoğunluk tohum ve meyve oluştururlar.
•  Vejetatif ya da eşeyli olarak üreyebilirler.
• İkiye ayrılır

Açık tohumlular (Gymnospermae)

Kapalı tohumlular (Angiospermae)

Açık tohumlular (Gymnospermae)

•  Tohumlar meyve yapraklarının (karpel) üzerinde,açıkta bulunur. Açık tohumlularda meyve yapısı yoktur.Tohumlar açıktadır.
• Çiçekleri kozalaklar halindedir.Erkek ve dişi kozalaklar aynı bitki üzerinde  fakat birbirinden ayrı bulunur.
• Açık tohumlu bitkiler çok çeneklidir.
• Tozlaşma rüzgar yardımıyla oluğundan çok sayıda çiçek tozu (polen) oluştururlar.
• Döllenmeden sonra meydana gelen tohumlar,uygun ortamda çimlenerek yeni bitkiyi oluşturur.
• Bu bitkilere örnek:

Çam

Ardıç

Selvi

Kapalı tohumlular (Angiospermae)

• Evrimsel açıdan en gelişmiş bitkilerdir.
• Tohum taslakları yumurtalık (ovaryum) içindedir.
• İlkel bitkilerde görülen gametofit evre indirgenmiştir

 Çiçekli bitkilerde üreme organı çiçektir.

• Çiçek: dal ve gövde ucunda meristem dokunun bölünmesiyle oluşur.

• Tek yıllık bitkilerde çiçeklenme başlamışsa bitkinin yaşama devrinin tamamlandığını gösterir.

• Çok yıllık bitkilerde ,bitkinin yaşam süresine göre çiçeklenme yılda bir kez tekrarlanır.

• Çiçekler özelliklerine göre ikiye ayrılır.

Eksik çiçek :

• Erkek yada dişi organdan sadece birini taşır.Erkek organ taşıyana erkek çiçek ,dişi organ taşıyana dişi çiçek denir.

• Üzerinde erkek ve dişi çiçekler bulunduran bitkilere tek evcikli (monoik) bitkiler denir.Bazı bitkilerin türlerinde sadece dişi çiçek ,bazlıları erkek çiçek taşır.Bu tür bitkilere iki evcikli (dioik) bitkiler denir.

• Örnek bitkilker

• Hem erkek , hem dişi organ bulunduran çiçeklerdir.

• Tam çiçekte kısımlar.

1. Çiçek sapı

1. Çiçek tablası

1. Çanak yapraklar(Çiçek tablasının üzerinde)

1. Taç yapraklar (Çiçek tablasının üzerinde)

1. Erkek organ (başçık ve sapçık)

1. Dişi organ (Tepecik,dişicik borusu ve yumurtalık)

• Çiçeğe dal ve gövdeye bağlar.

• Bitki türüne göre uç kısmı farklılaşır çiçek tablasını oluşturur.

• Çiçek tablası çiçekte taç ve çanak yaprakları ile erkek ve dişi organı üzerinde taşır.

• Yaprağın yapısına benzer.,çoğunluk yeşil renklidir.

• Hücrelerinde kloroplast vardır,fotosentez yapar.

• Çiçek tomurcukken onu korur.

• Çiçeğin rengini ve kokusunu verir.Genelde parlak renktedir.

• Rengi,kokusu ve salgıladığı bal özü ile böcekleri kendine çekerek  tozlaşmaya yardımcı olur.

• Yeşil renkli olanları hariç  kloroplast taşımaz.

• Hücrelerinde golgi organelleri ve kromoplast fazla bulunur.Epidermisin de  bal özü salgılayan bezler bulunabilir.

• Polen kesesi içindeki polen ana hücrelerinin her biri mayozla “n “ kromozomlu 4 mikrospor oluşur.

• Mikrosporların çekirdekleri bir mitoz geçirir ve iki çekirdekli hücrelere dönüşür.

• Oluşan çekirdeklerden büyük olana vejatatif çekirdek (tüp çekirdeği), küçük olana generatif çekirdek (döller çekirdek ) adı verilir.

• İki çekirdekli bu hücrelerin çeperleri kalınlaşır polenlere (çiçek tozu) dönüşür. Çeperin kalınlığı ve diğer farklılıkları her bitki türünün kendine özgüdür.(Rüzgarda tozlaşanlarda kanatlı,hayvanlarla tozlaşan bitkide renkli ve pürüzlü,)

Kavak

Ceviz

Fındık

Tam çiçek:

Çiçek Sapı:

Çanak yapraklar(sepal):

Taç yapraklar (petal):

Erkek organ (stamen):

İki kısımdan oluşur.

Sapçık (Flament) (Erkek organı çiçek tablasına bağlar)

Başçık (anter):(Erkek organın başçık bölümünde silindir şeklinde yapılar vardır.Bu yapılara teka denir. Tekaların içinde polen keseleri bulunur.Polen ana hücreleri keselerin içindedir.

Polen oluşum basamakları:

Dişi organ (pistil):

• Çiçeğin orta kısmındadır.

• Üç kısımdan oluşur:

1. Yumurtalık (ovaryum)
2. Dişicik borusu
3. Tepecik  (Yapışkan ve pürüzlüdür)

•  Dişi organ bir veya birden fazla meyve yaprağının (karpel) birleşmesiyle oluşur

• Yumurtalık,meyve yaprağının sayısına göre bir veya daha fazla tohum taslağı bulundurur.

• Tohum taslağının içinde yumurtayı oluşturacak makrospor ana hücresi “2n” bir mayoz bölünme geçirir.

• Mayoz sonucu 4 tane “n” kromozomlu hücre oluşur.Bu hücrelere makrospor denir.

• Makrosporların 3 tanesi eriyerek kaybolur.Kalan hücreye megaspor denir.

• Megaspor ardarda 3 kez mitoz geçirir.Oluşan yapıda 8  çekirdek bulunur.Bu yapıya embriyo kesesi denir.

• Çekirdeklerden 3’ü bir kutba, 3’ü diğer kutba gider.2 tanesi merkezde bulunur.Merkezdeki 2 çekirdek birleşerek “2n” kromozomlu polar çekirdeği oluşturur.

• Bir kutuptaki hücrelerden birine yumurta, yumurtanın yanındaki diğer iki hücreye sinergit (arkadaş) hücreleri denir.Diğer kutupta bulunan 3 hücreye antipot hücreler denir.

• Döllenme öncesi embriyo kesesi,döllenme sonrası tohum kabuğu ve meyve,yumurtalığı oluşturan yapıların farklılaşması ile oluşur.

• Bitkilerde mayoz bölünme sonucunda oluşan monoploid hücreler gerçek gamet değildir.Bu hücreler bir büyüme ve mitoz bölünme evresi geçirdikten sonra gerçek gamet haline alırlar.

Dişi organda yumurta oluşumu:

Çiçeklerde polen ve yumurta hücresinin oluşumu

• Bitkilerde gametlerin oluşumundan sonra gerçekleşen olaylar:

1. Tozlaşma
2. Polenin çimlenmesi
3. Döllenme

 1.Tozlaşma:

• Erkek organın başçığından olgun polenlerin su,rüzgar veya canlılarla dişi organın tepeciğine ulaşmasına  tozlaşma denir

Tozlaşma iki çeşittir.

 Kendi kendine tozlaşma (direkt)

• Aynı çiçekten veya aynı bitkinin başka  bir çiçeğinden gelen polenlerin dişi organa ulaşmasıdır.
• Polen ve yumurta gelişimi aynı zamanda olursa döllenme şansı artar.bu tozlaşma ile arı döller korunur.

 Çapraz tozlaşma (karşılıklı)

• Aynı  türün farklı bireyleri  arasında gerçekleşir.
• Bu tozlaşmayı yapan bitkilerde çoğu erselik (tam) çiçeklerde yumurta ve polenler farklı zamanlarda olgunlaşır veya dişicik borusu erkek organdan yüksektir.Buna benzer etmenler kendisi ile  tozlaşmayı engeller.
• Bu şekilde oluşan bireyler ayrı bireyin özelliğini taşır çeşitlilik artar ve ortama uyumu kolaylaşır.

 Polenin çimlenmesi:

• Tozlaşma sonrası polenlerin dış zarı çatlar ve polen tüpü denilen dişicik borusunda uzanan yapı oluşturur.
• Polen dişicik borusunu geçer yumurtalığa ulaşır
• Polende bulunan vegetatif (besler) çekirdek polenin çimlenmesini sağlar polen tüpünü oluşturur.Tüpünün içinde vejetatif (tüp)  çekirdek  erir.
• Generatif (döller) çekirdek  mitozla ikiye bölünür.Oluşan çekirdekler I.sperm ve II. Sperm çekirdeğini oluşturur.

Döllenme 

• Dişi organın tepeciğine polen ulaşınca oluşan polen tüpü dişicik borusundan yumurtalığa doğru uzanır
• Bu sırada polen tüpünün içindeki generatif  çekirdek mitoz bölünme geçirir iki sperm çekirdeği oluşur.
• Sperm çekirdeklerinden yumurtayı dölleyenine döller çekirdek , kutup çekirdeğine besler çekirdek denir
• Polen tüpü embriyo kesesine ulaşınca vejetatif çekirdek kaybolur.
• Polen tüpü sinerjit çekirdeğe ulaştığında büyüme durur.polen tüpünün parçalanmasıyla sperm çekirdekleri embriyo kesesine girer.
• Embriyo kesesine giren döller çekirdek yumurtayı döller “2n” kromozomlu zigot oluşur.
• Besler çekirdek kutup çekirdekleri  ile (polar çekirdek) birleşir 3n kromozomlu triploid çekirdeği oluşturur.
• Snerjit ve antipot çekirdekler bir süre sonra kaybolur.

ÇİÇEKLİ BİTKİLRDE GELİŞME:

• Döllenme sonucunda dişi organ gelişerek tohum ve meyveyi oluşturur.

• Triploid çekirdeğin  mitozla bölünmesiyle oluşan ve embriyoyu  çevreleyen yapıdır.

• Bitkinin türüne göre,karbonhidrat, yağ,protein gibi besin maddelerini depolar.

• Çimlenme öncesi ve çimlenme süresince embriyoyu besler.Yeni gelişen bitkide fotosentez yapmaya başlayıncaya kadar endospermden beslenir.

• Bazı bitki türlerinde  besinler çeneklerde  de depolanır.Bu nedenle tohumlar endospermli tohumlar ve endospermsiz tohumlar şeklinde sınıflandırılır.

Embriyo: Zigot oluştuktan bir süre sonra hızla mitoz bölünme başlar, oluşan hücrelerin farklılaşmasıyla oluşur.

Endospermi (besi doku) :

• Triploid çekirdeğin  mitozla bölünmesiyle oluşan ve embriyoyu  çevreleyen yapıdır.

• Bitkinin türüne göre,karbonhidrat, yağ,protein gibi besin maddelerini depolar.

• Çimlenme öncesi ve çimlenme süresince embriyoyu besler.Yeni gelişen bitkide fotosentez yapmaya başlayıncaya kadar endospermden beslenir.

• Bazı bitki türlerinde  besinler çeneklerde  de depolanır.Bu nedenle tohumlar endospermli tohumlar ve endospermsiz tohumlar şeklinde sınıflandırılır.

CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME PDF